Бұл дүниеде Алла Тағаланың игілігінен кейін ізгілік пен мейір-шапағатты молынан еш сұраусыз, керісінше шексіз сүйіспеншілікпен және аса ризалықпен үйіп-төгу көрінісі тек ата-ананың перзенттеріне деген қарым-қатынасында ғана бар.

Балаларына деген ыстық ықыласты мейірім мен махаббат олардың жүректерінде, тұла бойларында, жандары мен тәндерінде біте қайнасып қалыптасқан сүйексіңді қасиеттер. Сондықтан да олардың балаларын жетілдіру жолында талай тауқыметтерге разылық танытып, сол қиын күндер мен сол мазасыз түндерді бақытты сәттеріне балайтын жатса оған таңдануға болмайды. Өйткені олар сондай қиындықтардың сол ұл-қыздарының бақытына жеткізгенін көргенде немесе олардың арасында шат-шадыман болып кездерінде ерекше қуаныш сезімдеріне бөленеді.

Ананың баласына деген мейірімінің мына керемет көрінісіне қараңызшы. Бұл көркем мысал бізге береке тұнған сахих хадистер арқылы жетті. Сондай-ақ, балаға деген әке мейірімі де бұл мысалдағыдан кем түспейді.

عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ جَاءَتْ امْرَأَةٌ وَمَعَهَا ابْنَتَانِ لَهَا تَسْأَلُنِي فَلَمْ أَجِدْ عِنْدِي شَيْئًا غَيْرَ تَمْرَةٍ وَاحِدَةٍ فَأَعْطَيْتُهَا إِيَّاهَا فَأَخَذَتْهَا فَشَقَّتْهَا بَيْنَ ابْنَتَيْهَا وَلَمْ تَأْكُلْ مِنْهَا شَيْئًا ثُمَّ قَامَتْ فَخَرَجَتْ هِيَ وَابْنَتَاهَا فَدَخَلَ رَسُولُ اللهِ عَلَى تَفِيئَةِ ذَلِكَ فَحَدَّثْتُهُ حَدِيثَهَا فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «مَنِ ابْتُلِيَ مِنْ هَذِهِ البَنَاتِ بِشَيْءٍ فَأَحْسَنَ إِلََيْهِنَّ كُنَّ لَهُ سِتْرًا مِنَ النَّارِ». رَوَاهُ ابْنُ الْمُبَارَكِ وَ أَحْمَدُ فِي الْمُسْنَدِ.

Айша анамыз (оған Алла разы болсын) былай дейді: «Маған қасында екі қызы бар бір әйел садақа сұрап келді. Мен оған беретін бір түйір құрмадан басқа ештеңе таппадым да, соны ұсындым. Ол оны (бір түйір құрманы) алды да, қыздарына бөліп берді. Ал, өзі одан татып та алмады. Сосын ол орнынан тұрып, қыздарын ертіп шығып кетті. Аздан кейін Алланың елшісі (Бұл дүниеде Алла Тағаланың игілігінен кейін ізгілік пен мейір-шапағатты молынан еш сұраусыз, керісінше шексіз сүйіспеншілікпен және аса ризалықпен үйіп-төгу көрінісі тек ата-ананың перзенттеріне деген қарым-қатынасында ғана бар.) кірді. Мен оған әйелдің оқиғасын айттым. Сонда Алланың елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

«Кімде-кім осындай қыздармен сынаққа ұшырап, оларға жақсы қараса, олар оған тозақтан перде болады», – деді». Ибн Мүбәрак және Ахмет риуаят еткен.

Аят-хадистердегі түйінді тұжырымдардың негізінде асыл дініміз ата-ананы құрметтеп, оларға барынша жақсылық жасауды міндетті іс етіп бекітті. Керісінше, ол екеуіне бағынбауға, құрметтемеуге қатаң тыйым салып, оны осы дүниеде сорлылыққа, ал ақыретте азапқа душар ететін ауыр қылмыс, адамның басын осы және кейінгі шақтарда бейшаралыққа салып қоятын үлкен күнә деп есептеді. Төменде ата-анаға ізгілік жасауға бұйырып, олармен жақсы қарым-қатынаста болуды міндеттейтін нақтылы дәлелдердің бір парасы берілді. Олардан кейін ата-ананы құрметтемеуге тыйым салып, оларды жәбірлеуден сақтандыратын дәлелдер келтірілді. Алла Тағала былай бұйырады:

﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً كَرِيماً * وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً﴾

«Раббың Өзінен басқаға құлшылық қылмауларыңа және ата-анаға ізгілік қылуларыңа бұйырды. Егер олардың біреуі не екеуі де қартайса, ол екеуіне «түһ» деп те айтпа, оларға дауыс та көтерме, оларға тек жақсы сөз сөйле. Оларға мейірімділік пен кішіпейілділіктің қанатын жайып: «Раббым! Олардың кішкентайымда мені тәрбиелегені секілді оларға рахым ет» деп айт» («Исра», 23, 24-аят).

Қасиетті аятта Құдай Тағала ата-анаға «түһ» деп айтудың өзіне тыйым салып тұр. Бұл кейістік білдірудің түрі, ата-ананы жәбірлеудің ең жеңіл түрі саналады.

وَرَدَ أَنَّهُ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ : »لَوْ عَلِمَ اللَّهُ شَيْئًا أَدْنَى مِنْ أُفٍّ لَنَهَى عَنْهُ، فَلْيَعْمَلْ الْعَاقُّ مَا شَاءَ أَنْ يَعْمَلَ فَلَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ، وَلْيَعْمَلْ الْبَارُّ مَا شَاءَ أَنْ يَعْمَلَ فَلَنْ يَدْخُلَ النَّارَ

Осы аяттың мағынасы туралы Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Алла «түһ» деуден де төмен нәрсе болса, оған да тыйым салған болар еді. Ата-анасын құрметтемеген жан қанша ізгі амал істесе де ешқашан да жәннатқа кірмейді. Керісінше, ата-анасын құрметтеуші қандай (кіші) қателік істесе де ешқашан тозаққа кірмейді», – деген. Жаратқан Иеміз адамзат атаулына ата-анаға жақсылық қылуға бұйырып, өсиет еткен.

﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾

«Біз адам баласына ата-анасына ізгілік қылуды өсиет еттік. Оны анасы әлсіздік үстіне әлсіздене жүріп көтереді де, оны екі жылда емшектен шығарады. Маған және ата-анаңа шүкірлік қыл! Шындығында, қайтатың жағың Мен жақ» («Лұқман», 14-аят).

Сондай-ақ, тіпті, ата-анасы Құдайға серік қосатын мүшріктер болса да, олармен жақсы қарым-қатынаста болуға үндейді. Алла Тағала былай деп бұйырады:

﴿وَإِن جَاهَدَاكَ عَلى أَن تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفاً﴾

«Ол екеуі өзің білмейтін нәрсені Маған серік қосуың үшін сенімен күрессе, онда оларға бойсұнба. Алайда олармен осы дүниеде жақсы қарым-қатынаста бол» («Лұқман», 15-аят). Демек, ата-ана күпірлікке бұйырғанда ғана оларға бойсұнуға болмайды. Бірақ, соған қарамастан олармен жақсы қарым-қатынаста болу міндеттелінген. Сондай-ақ, ата-анамен жақсы қарым-қатынаста болып, оларға қызмет ету Алла жолында жиһад жасаумен қатар тұратын ізгі амалға жатады.

عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بنِ مَسعودٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: »سَأَلْتُ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: أَيُّ الْعَمَلِ أَحَبُّ إِلَى اللهِ؟ قَالَ: اَلصَّلاَةُ عَلَى وَقْتِهَا، قَالَ: ثُمَّ أَيُّ؟ قَالَ: ثُمَّ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ، قَالَ: ثُمَّ أَيُّ؟ قَالَ: اَلْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللهِ«. رَوَاهُ البُخَارِيُّ.

Абдулла ибн Масғұд (оған Алла разы болсын) былай дейді: «Мен Пайғамбардан (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Алла Тағалаға ең сүйікті іс қайсы?» – деп сұрадым. Сонда ол (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Уақытында оқылған намаз», – деді. Мен: «Сосын қайсы?» – дедім. Ол (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Ата-анаға жақсылық қылу», – деді. Мен: «Сосын қайсы?» – дедім. Ол (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Алла жолындағы жиһад», – деді». Бұхари, Мүслім риуаят еткен.

Ата-ананың екеуінің ішінде ананың орны ерекше. Әрбір пенде үшін жақсы қарым-қатынаста болуға, шынайы сұхбаттас, жолдас болуға анадан артық адам жоқ. Ол жайында төмендегідей хадис бар.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: »جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، مَنْ أََحَقُّ النَّاسِ بِحُسْنِ صَحَابَتِي؟ قَالَ: أُمُّكَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ ؟ قَالَ: ثُمَّ أُمُّكَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ؟ قَالَ: ثُمَّ أُمُّكَ، قَالَ: ثُمَّ مَنْ قَالَ: ثُمَّ أَبُوكَ«. رَوَاهُ البُخَارِيُّ.

Әбу Һурайра (оған Алла разы болсын) былай дейді: «Бірде Алланың елшісіне (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір кісі келіп: «Адамдардың арасында жақсы жолдас болуыма кім лайықтырақ?» – деп сұрады. Алланың елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Анаң», – деді. Кісі: «Сосын кім?» – деді. Ол (с.а.с.): «Анаң», – деді. Кісі: «Сосын кім?» – деді. Ол (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Анаң», – деді. Кісі: «Сосын кім?» – деді. Ол (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Әкең», – деді». Бұхари, Мүслім риуаят еткен.

Құдіреті күшті Алла Тағала Өзінің разылығын ата-ананың разылығына байланысты еткен. Әке-шешесі разы болған пендеге Жаратушы да разы. Керісінше, ата-ана разы болмаса, Алла Тағала да наразы.

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: »رِضَى الرَّبِّ فِي رِضَى الْوَالِدِ وَسَخَطُ الرَّبِّ فِي سَخَطِ الْوَالِدِ«. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ.

Абдулла ибн Амрден (оған Алла разы болсын) жеткен риуаятта Алланың елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) былай деген: «Алланың разылығы ата-ананың разылығында, Алланың ашуы ата-ананың ашуында». Термези риуаят еткен. Әрбір адам үшін әкенің орны бір төбе. Әке де ана сияқты пенденің жұмаққа жетуіне себепкер бола алады.

عَنْ أَبِي الدَّرْدَاءِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: »اَلْوَالِدُ أَوْسَطُ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَإِنْ شِئْتَ فَأَضِعْ ذَلِكَ الْبَابَ أَََوِ احْفَظْهُ«. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ.

Әбу Дарда (оған Алла разы болсын) Алланың елшіснен (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) мынадай хадис естіген екен: «Әке – жәннат қақпаларының орташасы, қаласаң сол қақпаны жоғалтасың не оны сақтайсың». Термези риуаят еткен. Ата-ананың алдындағы перзенттік борыш өтелуі мүмкін емес міндеттердің бірі.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: »لاَ يُجْزِى وَلَدٌ وَالِدًا إِلاَّ أَنْ يَجِدَهُ مَمْلُوكًا فَيَشْتَرِيهِ فَيَعْتِقُهُ«. رَوَاهُ مُسْلِمٌ.

Әбу Һурайрадан (оған Алла разы болсын) жеткен риуаятта Алланың елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) былай дейді:

«Бала әкесінің ақысын әкесі құл болып, оны құлдықтан босатқанда ғана өтей алады». Мүслім риуаят еткен.

وَقَدْ رَأَى ابْنُ عُمَرَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا رَجُلًا يَطُوفُ بِالْكَعْبَةِ حَامِلًا أُمَّهُ عَلَى رَقَبَتِهِ فَقَالَ : »يَا ابْنَ عُمَرَ أَتَرَى أَنِّي جَزَيْتهَا ؟ قَالَ : لَا وَلَا بِطَلْقَةٍ وَاحِدَةٍ وَلَكِنَّك أَحْسَنْت وَاَللَّهُ يُثِيبُك عَلَى الْقَلِيلِ كَثِيرًا«.

Абдулла ибн Омар (оған Алла разы болсын) анасын мойнына салып алып Қағбаны тауап етіп жүрген бір кісіні көреді. Ол кісі бұған: «Уа, Омардың ұлы! Не айтасың? Мен осы қызметіммен анамның алдындағы борышымды өтедім бе?» – деп сұрайды. Сонда Абдулла ибн Омар (оған Алла разы болсын): «Жоқ. Сені босанарда оны қысқан толғақтың біреуін де өтемедің. Алайда үлкен ізгілік жасадың. Алла қаласа, аз ісіңе көп сауап жазар», – деп жауап берді.

Ата-анаға олардың тірі кезінде қызмет ету Алла жолындағы жиһадпен пара-пар іс. Тіпті, Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) ата-анасы тірі бір кісінің жиһадқа шығуына рұқсат етпей қойған.

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَسْتَأْذِنُهُ فِي الْجِهَادِ فَقَالَ:» أَحَيٌّ وَالِدَاكَ؟ قَالَ: نَعَمْ، قَالَ: فَفِيهِمَا فَجَاهِدْ«. رَوَاهُ مُسْلِمٌ.

Абдулла ибн Амр (оған Алла разы болсын) былай дейді: «Пайғамбарға (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір кісі келіп жиһадқа шығуына рұқсат сұрады. Сонда ол (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Әке-шешең тірі ме?» – деп сұрады. Ол: «Иә», – деді. Алланың елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Онда сол екеуінің жолында (қызмет етіп) жиһад жаса», – деді». Бұхари мен Мүслім риуаят еткен.

عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ: أَقْبَلَ رَجُلٌ إِلَى نَبِيِّ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: أُبَايِعُكَ عَلَى